Καρκίνος του Παγκρέατος: Η έγκαιρη διάγνωση κλειδί για την εξέλιξη της νόσου

Με αφορμή τη 2^η Παγκόσμια Ημέρα για τον Καρκίνο του Παγκρέατος (13.11.2015), ο Σύλλογος Καρκινοπαθών – Εθελοντών – Φίλων – Ιατρών «Κ.Ε.Φ.Ι.» Αθηνών διοργάνωσε εχθές, Τετάρτη 11 Νοεμβρίου, Επιστημονική Ημερίδα αφιερωμένη στη νόσο με το χαρακτηριστικό τίτλο «Αντιμετωπίζοντας το φαινομενικά αδύνατο», που υπογραμμίζει πως, παρά το ότι ο παγκρεατικός καρκίνος είναι σήμερα ο μόνος καρκίνος με αυξανόμενα ποσοστά θνησιμότητας, υπάρχουν πολλά που μπορούν να γίνουν για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπισή του.

Την ημερίδα παρακολούθησε μεγάλος αριθμός συμμετεχόντων, εκπρόσωποι της ιατρικής κοινότητας, ασθενείς και πολίτες. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε με την ενεργό συμμετοχή της ΕΜ-ΚΑΠΕΣ (Εταιρεία Μελέτης Καρκίνου του Πεπτικού Συστήματος) και τη χορηγική υποστήριξη της GENESIS Pharma, στον Πολυχώρο IANOΣ.

Η ΣΟΒΑΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΑΓΚΡΕΑΤΟΣ

Στην Ευρώπη, ο παγκρεατικός καρκίνος είναι ο έβδομος πιο συχνός καρκίνος και το 4ο αίτιο θανάτου από καρκίνο. Ετησίως, περίπου 12 άνδρες και 8 γυναίκες στους 100.000 διαγιγνώσκονται με παγκρεατικό καρκίνο στην Ευρώπη. 338.000 νέες περιπτώσεις διαγνώσθηκαν παγκοσμίως το 2012, ενώ το 2015 υπολογίζεται πως θα διαγνωστούν 367.000 νέες περιπτώσεις.

Ο παγκρεατικός καρκίνος έχει το χαμηλότερο ποσοστό επιβίωσης από όλους τους καρκίνους, με μόλις το 2-10% όσων διαγιγνώσκονται να επιβιώνουν 5 χρόνια μετά τη διάγνωση. Οι ασθενείς που προσβάλλονται από παγκρεατικό καρκίνο χάνουν το 98% του προσδόκιμου υγιούς ζωής τους τη στιγμή της διάγνωσης, ενώ η συνολική μέση επιβίωση ενός ατόμου που έχει διαγνωστεί με μεταστατικό παγκρεατικό καρκίνο είναι 4,6 μήνες. Σε μεγάλο ποσοστό αυτό οφείλεται γιατί διαγιγνώσκεται σε προχωρημένο στάδιο, όταν ήδη έχει κάνει μεταστάσεις, καθώς η νόσος μπορεί να περάσει απαρατήρητη για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ δεν υπάρχει μέθοδος έγκαιρης ανίχνευσης σε πρώιμο στάδιο. Επίσης, παρά την αύξηση εμφάνισης του καρκίνου του παγκρέατος, οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν τα συμπτώματα και τα μεγάλα ποσοστά θνησιμότητας. Πρόσφατη διεθνής έρευνα έδειξε πως το 60% του κοινού δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτα για τον παγκρεατικό καρκίνο.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΠΑΓΚΡΕΑΤΟΣ

Η Παγκόσμια Ημέρα για τον Καρκίνο του Παγκρέατος θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά το 2014 (13.11.2014) από την Ευρωπαϊκή Πολυσυμμετοχική Πλατφόρμα για τον Καρκίνο του Παγκρέατος (European Multi-Stakeholder Platform on Pancreatic Cancer) και αποτέλεσε την αφετηρία για να ξεκινήσει μια διεθνής προσπάθεια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης σχετικά με αυτή την εξαιρετικά απειλητική μορφή καρκίνου.

Η Ευρωπαϊκή Πολυσυμμετοχική Πλατφόρμα για τον Καρκίνο του Παγκρέατος (European Multi-Stakeholder Platform on Pancreatic Cancer) συστάθηκε το 2014 και αποτελείται από ειδικούς, ακαδημαϊκούς, ασθενείς, κλινικούς γιατρούς και φορείς χάραξης πολιτικής, οι οποίοι έχουν δεσμευθεί στην ευαισθητοποίηση για τον παγκρεατικό καρκίνο, με σκοπό τη βελτίωση της περίθαλψης, της διάγνωσης και της συλλογής δεδομένων για ασθενείς που πάσχουν από τη νόσο σε όλη την Ευρώπη. Η πρωτοβουλία έχει σκοπό να συσπειρώσει την παγκόσμια κοινότητα ασθενών και όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και ειδικούς που ασχολούνται με τη νόσο και να θέσει τον παγκρεατικό καρκίνο στο επίκεντρο, προκαλώντας μια δημόσια συζήτηση για την ανάγκη πρώιμης διάγνωσης, αλλά και την ανάγκη για περισσότερη χρηματοδότηση στην έρευνα.

Φέτος, η Ευρωπαϊκή Πολυσυμμετοχική Πλατφόρμα για τον Καρκίνο του Παγκρέατος δημιούργησε σειρά ενημερωτικών εντύπων για το κοινό, τους εμπλεκόμενους φορείς και τους επαγγελματίες υγείας  τα οποία προσαρμόστηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, αλλά και έναν ιστότοπο ενημέρωσης για τη νόσο  www.pancreaticcancereurope.eu στην αγγλική γλώσσα, που σύντομα θα μεταφραστεί και στα ελληνικά. Μέσα στους στόχους της είναι επίσης η δημιουργία μητρώων ασθενών και η ενημέρωση φορέων άσκησης πολιτικής υγείας σε όλη την Ευρώπη, ώστε να δρομολογηθούν συγκεκριμένες δράσεις σε Ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.

Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «Κ.Ε.Φ.Ι.» ΑΘΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΣΟ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ

56 Ενώσεις Ασθενών από όλο τον κόσμο ηγούνται αυτής της προσπάθειας. Στην Ελλάδα, ο Σύλλογος Καρκινοπαθών – Εθελοντών – Φίλων – Ιατρών «Κ.Ε.Φ.Ι.» Αθηνών (www.anticancerath.gr), ως μέλος του Ευρωπαϊκού Συνασπισμού Οργανώσεων Ασθενών με Καρκίνο – ECPC (www.ecpc.org) και της Ευρωπαϊκής Πολυσυμμετοχικής Πλατφόρμας για τον Καρκίνο του Παγκρέατος, αποτελεί τον πρώτο επίσημο φορέα υποστήριξης ασθενών με καρκίνο του παγκρέατος στην Ελλάδα. Συμμετέχει ενεργά στην παγκόσμια καμπάνια ευαισθητοποίησης, και θα πραγματοποιήσει τοπικές δράσεις ενημέρωσης για τον καρκίνο του παγκρέατος. Με στόχο την ενίσχυση της ενημέρωσης στη χώρα μας, την υποστήριξη των ασθενών και των οικογενειών τους αλλά και τη συσπείρωση όλων των εμπλεκόμενων φορέων, το «Κ.Ε.Φ.Ι» από το 2014 έχει πολύτιμο σύμμαχό του την Εταιρεία Μελέτης Καρκίνου του Πεπτικού Συστήματος (ΕΜ-ΚΑΠΕΣ www.emkapes.gr). Οι τοπικές δράσεις πραγματοποιούνται με την υποστήριξη της GENESIS Pharma.

Η κα Ζωή Γραμματόγλου, Πρόεδρος Δ.Σ. του Συλλόγου «Κ.Ε.Φ.Ι.» Αθηνών στην έναρξη της επιστημονικής ημερίδας αναφέρθηκε στους στόχους ευαισθητοποίησης που έχουν τεθεί σε Eυρωπαϊκό επίπεδο, αναλύοντας τη δράση που θα αναλάβει το Κ.Ε.Φ.Ι. στην Ελλάδα: «Η έλλειψη ενημέρωσης, η καθυστερημένη διάγνωση, η υποχρηματοδότηση της έρευνας είναι προβλήματα κοινά σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Η Ευρωπαϊκή Πολυσυμμετοχική Πλατφόρμα για τον Καρκίνο του Παγκρέατος συνέταξε μια Διακήρυξη με την οποία καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τις χώρες μέλη να αναλάβουν δράση για την υλοποίηση πέντε στόχων μέχρι το 2020. Οι ίδιοι και περισσότεροι στόχοι είναι απαραίτητο να αναληφθούν και στη χώρα μας: 

Η κα Καίτη Αποστολίδου, Αντιπρόεδρος ECPC – European Cancer Patient Coalition, Πρόεδρος ΔΕ.ΔΙ.ΔΙ.ΚΑ. (Διασωματειακή Επιτροπή για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων των Ασθενών με Καρκίνο) και Αναπληρωματικό Μέλος Δ.Σ. του Συλλόγου «Κ.Ε.Φ.Ι.» Αθηνών αναφέρθηκε στη ανάγκη κατάρτισης των ασθενών και των οργανώσεων τους σχετικά με την βιο-ιατρική έρευνα και τη συμμετοχή τους σε αυτή: «Ο λόγος που επέλεξα να μιλήσω σήμερα για τη συμμετοχή των ασθενών στην έρευνα είναι γιατί η έρευνα για φάρμακα και θεραπείες για τον καρκίνο του παγκρέατος είναι βασικής σημασίας για την αναχαίτιση και τη θεραπεία της ασθένειας. Επειδή η ασθένεια δεν εμφανίζεται με σαφή συμπτώματα και η επίδραση των φαρμάκων στους ασθενείς έχει διαφορές από το ένα άτομο στο άλλο, η ενεργοποίηση των ασθενών και των περιθαλπόντων τους για ενημέρωση των φορέων ιατροβιολογικής έρευνας για θέματα που θεωρούν σημαντικά να καλύψει η έρευνα μπορεί να έχει  μεγάλη επιρροή στους ερευνητές. Από την άλλη πλευρά, δεδομένης της σημαντικής υστέρησης της χώρας σε χρηματοδότηση της έρευνας, οι ασθενείς, οι οργανώσεις τους και η κοινωνία των πολιτών μπορούν να ασκήσουν πίεση στη κυβέρνηση για ενεργοποίηση του νομικού πλαισίου για διεξαγωγή κλινικών μελετών στη χώρας. Διαθέτουμε άριστο επιστημονικό προσωπικό που διαπρέπει στις λίγες έρευνες που γίνονται στη χώρα μας και κυρίως στο εξωτερικό, αντί να προσπαθούμε να φέρουμε την έρευνα και τις κλινικές μελέτες στη χώρα μας».

«Η συμμετοχή των ασθενών στην βιο-ιατρική έρευνα είναι πολύ ευρύ θέμα για το οποίο δεν έχει αρχίσει η συζήτηση στη χώρα μας, και δεν θα αρχίσει αν οι ασθενείς και οι οργανώσεις ασθενών, οι κλινικοί γιατροί και άλλοι εταίροι στην υγεία δεν φροντίσουν να τεθεί σε δημόσιο διάλογο, σε συνέδρια, ημερίδες, αν δεν απαιτήσουν την ενεργοποίηση του θεσμικού πλαισίου κλινικών μελετών, αν δεν συναντηθούν μεταξύ τους για να εξετάσουν ποια είναι τα εμπόδια για τη συμμετοχή των ασθενών και πως μπορούν να αρθούν.

Από τη προσωπική μου εμπειρία, από τη συμμετοχή μου σε ερευνητικά προγράμματα, αναφέρω μερικά από τα πολλά σημεία τριβής που αξίζει να συζητηθούν:

– Η γνώση εκ μέρους των ασθενών της ασθένειας τους και των θεραπευτικών επιλογών

– Η εκπαίδευση των ασθενών σε θέματα που αφορούν  την έρευνα και τις κλινικές μελέτες

– Η ενημέρωση των ερευνητών για την ένταξη ασθενών σε ερευνητικά προγράμματα

– Τα κριτήρια επιλογής ασθενών/οργ. ασθενών ως εταίρων στη βιοιατρική έρευνα

– Η καταγραφή και αναφορά των αποτελεσμάτων των θεραπειών από τους ασθενείς

– Οι οργανώσεις ασθενών ως δεξαμενή βιωματικών εμπειριών

– Πως θα βελτιώσουν οι ασθενείς/οργ. ασθενών τις δεξιότητες τους;

Κλείνοντας απευθύνω πρόσκληση στην Ελληνική ογκολογική ερευνητική κοινότητα να ασχοληθεί με την έρευνα του παγκρέατος και τον καρκίνο του παγκρέατος. Οι Ελληνικές οργανώσεις ασθενών με καρκίνο είναι πρόθυμες να συνδράμουν την προσπάθεια αρκεί να μας προσκαλέσετε και να μας ενημερώσετε».

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΠΑΓΚΡΕΑΤΟΣ

Για τους σκοπούς της Ημερίδας βρέθηκε στην Αθήνα η κα Ali Stunt, ιδρυτικό μέλος και Chief Executive της αγγλικής ΜΚΟ Pancreatic Cancer Action (www.pancreaticcanceraction.org) που αποτελεί βασικό μέλος της Ευρωπαϊκής Πολυσυμμετοχικής Πλατφόρμας για τον Καρκίνο του Παγκρέατος. Η κα Ali Stunt, η οποία διαγνώστηκε με παγκρεατικό καρκίνο το 2007 σε χειρουργήσιμο στάδιο, έχει αφιερωθεί στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τη νόσο με στόχο την πρώιμη διάγνωση των ασθενών.

Στην ομιλία της ανέφερε: «Ο καρκίνος του παγκρέατος πρέπει να πάψει να αποτελεί τον “ξεχασμένο” καρκίνο. Απαιτείται περισσότερη ενημέρωση προς όλες τις κατευθύνσεις και συγκεκριμένη δράση, ώστε να βελτιώσουμε τα ποσοστά επιβίωσης. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, είναι κρίσιμο να επηρεάσουμε τους φορείς άσκησης πολιτικής και όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, ώστε να βελτιώσουμε τη διάγνωση και τη θεραπεία. Επίσης, πρέπει να ενισχυθούν τα κονδύλια για έρευνα στο συγκεκριμένο καρκίνο. Τα πολύ περιορισμένα κονδύλια που κατανέμονται σήμερα στον καρκίνο του παγκρέατος σε σχέση με άλλες μορφές καρκίνου -λιγότερο από το 2% της συνολικής χρηματοδότησης για την έρευνα του καρκίνου στην Ευρώπη- εξηγούν γιατί υπάρχει μικρή επιστημονική βελτίωση στο συγκεκριμένο τομέα. Τέλος, η δημιουργία μητρώων ασθενών είναι καταλυτική για την καλύτερη συλλογή δεδομένων για τη νόσο».

Ο κος Kώστας Γ. Χούμας μοιράστηκε την προσωπική του εμπειρία ως ασθενής, κάνοντας μια κατάθεση ψυχής. Αναφέρθηκε στην αξία της ψυχραιμίας, της αισιοδοξίας και της υπομονής σε κάθε στάδιο της διάγνωσης και της θεραπείας, τονίζοντας και τη σημασία της στήριξης από την οικογένεια και τους οικείους για τον ασθενή που αντιμετωπίζει παγκρεατικό καρκίνο.

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΠΑΓΚΡΕΑΤΟΣ

Την επιστημονική προσέγγιση για τη νόσο, τη διάγνωση και τη θεραπεία κατέθεσαν κορυφαίοι επιστήμονες υγείας, εξειδικευμένοι στην αντιμετώπιση του παγκρεατικού καρκίνου και σε συναφή με τη νόσο θέματα.

Ο Δρ. Χρήστος Δερβένης, Χειρουργός, Συντονιστής Διευθυντής Χειρουργικής Κλινικής, Κωνσταντοπούλειο ΝΣΚ Νέας Ιωνίας «η Αγία Όλγα», μέλος του ΕΜ-ΚΑΠΕΣ αναφέρθηκε στους παράγοντες κινδύνου, τα συμπτώματα, τη χειρουργική αντιμετώπιση και τη φυσιολογία του παγκρέατος που κάνει την αντιμετώπιση του παγκρεατικού καρκίνου μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Μεταξύ άλλων, ανέφερε: «Η αντιμετώπισή του από ιατρικής άποψης δεν είναι καθόλου εύκολη και μπορεί να είναι ένας καρκίνος που συνδέεται με αρνητικά και απαισιόδοξα στατιστικά, όμως δεν πρέπει να παραβλέψουμε πως έχει σημειωθεί πρόοδος. Έχουμε καταφέρει, για παράδειγμα, να πραγματοποιούμε πλέον ένα δύσκολο χειρουργείο, με μεγάλη ασφάλεια, χωρίς οι ασθενείς να χρειάζεται να μείνουν στο νοσοκομείο πολλές μέρες. Η έγκαιρη διάγνωση και η ύπαρξη μιας έμπειρης και σοβαρής διεπιστημονικής ομάδας, που περιλαμβάνει πολλές ειδικότητες πέραν του χειρουργού και του ογκολόγου, είναι κρίσιμα για την πιο αποτελεσματική αντιμετώπισή του». Επίσης, ως μέλος της Ευρωπαϊκής Πολυσυμμετοχικής Πλατφόρμας για τον Καρκίνο του Παγκρέατος τόνισε: «Ο καρκίνος του παγκρέατος είναι ένα μεγάλο και σοβαρό επιδημιολογικό πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Αν δεν αναλάβουμε συλλογική δράση, θα γίνει η 2^η αιτία θανάτου από καρκίνο στην Ευρώπη και αυτό προσπαθούμε να κάνουμε τόσο σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, όσο και στην Ελλάδα, με τα λιγοστά μέσα που διαθέτουμε».

Ο Δρ. Επαμεινώνδας Σαμαντάς, Ογκολόγος, Συντονιστής Διευθυντής Γ’ Ογκολογικής Κλινικής, Γενικό Ογκολογικό ΝΣΚ Κηφισιάς «Οι Άγιοι Ανάργυροι» και μέλος του ΕΜ-ΚΑΠΕΣ, παρουσίασε τα νεότερα δεδομένα στη φαρμακευτική θεραπεία, αναφέροντας ότι: «Οι θεραπευτικές  επιλογές που διαθέτουμε σήμερα περιλαμβάνουν χειρουργική εξαίρεση του όγκου, χημειοθεραπεία και ακτινοθεραπεία. Δυστυχώς όμως, μόνο το 20% των ασθενών μπορεί να υποβληθεί σε χειρουργική εξαίρεση του όγκου, ενώ πάνω από το 50% παρουσιάζεται με μεταστάσεις στην αρχική διάγνωση. Η επιβίωση της μεταστατικής νόσου είναι 6-9 μήνες, ενώ από το σύνολο των ασθενών που χειρουργούνται μόνο το 20% ζει πάνω από 5 χρόνια. Από τη δεκαετία του 1990, έχουν κατατεθεί 30 μελέτες οι οποίες έχουν αποτύχει να εξασφαλίσουν έγκριση στην ΕΕ και τις ΗΠΑ για προχωρημένο καρκίνο του παγκρέατος. Αυτή τη στιγμή, βρίσκονται υπό ανάπτυξη πάνω από 50 θεραπείες, αλλά λιγότερες από 10 διεξάγονται σε κλινικές μελέτες τελικής φάσης. Οι ενδεδειγμένες θεραπείες για μεταστατικό ή προχωρημένο καρκίνο παγκρέατος περιλαμβάνουν μονοθεραπεία με γεμσιταβίνη,  γεμσιταβίνη και erlotinib, FOLFIRINOX. Η πιο πρόσφατη εξέλιξη στη θεραπεία, αφορά στο συνδυασμό nab-πακλιταξέλης με γεμσιταβίνη, που κυκλοφόρησε το 2013 και έδωσε ενθαρρυντικά αποτελέσματα στον προχωρημένο καρκίνο παγκρέατος. Το nab-paclitaxel αποτελεί προϊόν μιας νέας γενιάς αντινεοπλασματικών φαρμάκων και σχεδιάστηκε να μεταφέρει κυτταροτοξικούς παράγοντες στον όγκο αξιοποιώντας τις φυσικές ιδιότητες της αλβουμίνης, μιας πρωτεΐνη που υπάρχει ήδη στον οργανισμό.

Υπάρχει άμεση ανάγκη για επικέντρωση της έρευνας σε νεότερους στοχευμένους παράγοντες που θα αποτελούν εξατομικευμένη θεραπεία για συγκεκριμένες ομάδες ασθενών. Η δυσκολία στη θεραπευτική αντιμετώπιση οφείλεται  στην όψιμη εμφάνιση συμπτωμάτων ενώ υπάρχει ήδη μεταστατική νόσος, στη θέση του οργάνου και στις ιδιαιτερότητες του καρκινικού κυττάρου και του στρώματος που το περιβάλλει».

Η Δρ. Αθηνά Βαδαλούκα, Αν. Καθηγήτρια Αναισθησιολογίας – Θεραπείας Πόνου & Παρηγορικής Αγωγής ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Θεραπείας Πόνου & Παρηγορικής Αγωγής, Πρόεδρος Γνωμοδοτικού Συμβουλίου WIP και Αντιπρόεδρος EULAP, αναφέρθηκε στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του πόνου και τη σημασία της παρηγορικής φροντίδας για τους ασθενείς με καρκίνο του παγκρέατος: «Ο πόνος είναι νόσος. Η θεραπεία πόνου είναι πρωταρχικής σημασίας για κάθε ασθενή που αντιμετωπίζει χρόνιο πόνο ή μια δύσκολη νόσο, όπως ο καρκίνος του παγκρέατος στον οποίο ο πόνος είναι πρωταρχικό σύμπτωμα. Ένας τέτοιος μικτός πόνος, με νευροπαθητικά στοιχεία, πρέπει να θεραπεύεται σε ειδικά Κέντρα Πόνου, γιατί είναι πολυπαραγοντικός και επομένως χρειάζεται πολυπαραγοντική αντιμετώπιση. Εκτός από τη φαρμακευτική αγωγή για τον πόνο, χρειάζονται οπωσδήποτε και άλλες προσεγγίσεις όπως φυσιοθεραπεία, παρεμβατικές τεχνικές, εναλλακτικές θεραπείες, ψυχολογική υποστήριξη, που προϋποθέτουν συνεργασία πολλών ειδικοτήτων.

Τα Κέντρα Πόνου στηρίζουν τον ασθενή με παγκρεατικό καρκίνο σε πολλά επίπεδα εκτός από τον πόνο, για τη ναυτία, τα εντερικά προβλήματα, την αϋπνία, ακόμη και ψυχολογικά. Δυστυχώς, τα Κέντρα Πόνου στην Ελλάδα λειτουργούν εθελοντικά, αν και έχουν ψηφιστεί σχετικοί νόμοι, ενώ ο κόσμος δεν γνωρίζει την ύπαρξή τους. Σε έρευνα που πραγματοποιήσαμε, το 86% του κοινού δεν γνωρίζει πως υπάρχουν Ιατρεία Πόνου. Αυτό πρέπει να αλλάξει».

Ο Δρ. Στυλιανός Κατσαραγάκης, Λέκτορας Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, τόνισε τη σημασία της νοσηλευτικής φροντίδας των ασθενών με παγκρεατικό καρκίνο και τον καίριο ρόλο του νοσηλευτή στην υποστήριξη των ασθενών σε ένα διπλό επίπεδο, της τεχνοκεντρικής αλλά και της ασθενοκεντρικής φροντίδας.