Κλινικές μελέτες. Τι είναι; Πώς ωφελούνται οι ασθενείς που συμμετέχουν σε αυτές;

του Αλέξανδρου Γιατζίδη, M.D., medlabnews.gr

Η πρόοδος στην Ιατρική βασίζεται στην έρευνα. Η έρευνα και ανάπτυξη ενός φαρμάκου απαιτεί μακροχρόνια επένδυση διάρκειας από 10 έως 13 έτη, ενώ προϋποθέτει τη διεξαγωγή μεγάλων και δαπανηρών κλινικών μελετών. Μία επιπλέον επιβάρυνση του συνολικού κόστους Έρευνας και Ανάπτυξης προέρχεται από το γεγονός ότι, σήμερα πλέον, απαιτείται η απόδειξη –πέραν της ασφάλειας και αποτελεσματικότητας του εκάστοτε φαρμάκου– και της πρόσθετης αξίας που παρέχει στην ποιότητα ζωής των ασθενών. Η ανακάλυψη και ανάπτυξη νέων φαρμάκων γίνεται όλο και πιο δύσκολη, με μόνο 1 στα 10.000 νέα μόρια που διερευνώνται να καταλήγει ως νέο φάρμακο στην αγορά.

Οι κλινικές μελέτες είναι έρευνες που προσπαθούν να απαντήσουν σε επιστημονικά ερωτήματα και έτσι να βρεθούν καλύτεροι τρόποι ώστε να θεραπευθούν ή να προληφθούν παθήσεις. Μια κλινική μελέτη διεξάγεται ώστε να αποφασιστεί εάν ένα νέο φάρμακο είναι ασφαλές και αποτελεσματικό στους ανθρώπους.

Σχεδιάζονται με στόχο να δώσουν απαντήσεις σε επιστημονικά ερωτήματα που αφορούν την πρόληψη, τη διάγνωση και τη θεραπεία ασθενειών.

Εκπονώντας κλινικές έρευνες εξελίσσουμε τη θεραπευτική αντιμετώπιση ασθενειών με στόχο την καλύτερη περίθαλψη, τη βελτίωση της ποιότητα ζωής των ασθενών καθώς και τη διεύρυνση των θεραπευτικών επιλογών.

Βασίζονται σε ασθενείς που εθελοντικά συμμετέχουν και δοκιμάζουν ένα νέο σκεύασμα ή θεραπεία. Κάποια από αυτά τα σκευάσματα δεν έχουν ακόμη λάβει έγκριση από τις αρμόδιες Αρχές. Μερικές φορές, σκευάσματα κυκλοφορούν στην αγορά, αλλά δοκιμάζονται σε μια νέα πάθηση ή για επιπλέον πληροφορίες.

Η πρώτη καταγεγραμμένη ιστορικά αναφορά πίσω από τον σχεδιασμό Κλινικών Μελετών μας πηγαίνει στο 500Π.Χ. σε αναφορές της Βίβλου και συγκεκριμένα το Βιβλίο του Δανιήλ όπου εκεί ο Βασιλιάς Ναβουχοδονόσωρ είχε δώσει διαταγή στους αυλικούς του να σιτίζονται μόνο με το βασιλικό κρέας και κρασί μία διατροφή που πίστευε ότι θα τους κρατούσε σε καλύτερη φυσική κατάσταση. Πολλοί όμως νέοι συμπεριλαμβανομένου του Δανιήλ αρνήθηκαν και προτίμησαν να τρώνε μόνο λαχανικά και να πίνουν μόνο νερό. Ο βασιλιάς το δέχτηκε να το ακολουθήσουν για 10 ημέρες. Στο τέλος της 10ης ημέρας του πειράματος οι νέοι αυτοί εμφανίστηκαν πιο σοφοί και σε καλύτερη φυσική κατάσταση από τους υπόλοιπους  και έτσι ο βασιλιάς τους επέτρεψε να συνεχίσουν αυτή την διατροφή.  Η Βίβλος λοιπόν παρουσιάζει μία πρώτη συγκριτική μη ελεγχόμενη Μελέτη που δυνητικά οδήγησε σε ‘αποφάσεις’ σχετικά με την δημόσια υγεία. Η ιδέα λοιπόν να συγκρίνουμε αποτελέσματα ώστε να βγάλουμε συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητα θεραπειών (στην περίπτωση αυτή μιας δίαιτας) ήταν γνωστή πριν από περισσότερα από 1000 έτη.

Η πρώτη σωστά τεκμηριωμένη Κλινική Μελέτη πραγματοποιήθηκε από τον Σκώτο γιατρό James Lindο οποίος θεωρείται από τους περισσότερους ο ‘πατέρας’ των Κλινικών Μελετών καθώς ήταν αυτός που εισήγαγε την έννοια της ομάδας ελέγχου στα πειράματα του (δηλαδή διαπίστωσε ότι για να έχει σωστή σύγκριση θεραπειών θα πρέπει να συγκρίνει όμοια με όμοια). Δίκαια  θεωρείται ο πρώτος σύγχρονος κλινικός ερευνητής. Το 1747, κατά τον πόλεμο της Αυστριακής Διαδοχής, οι μακροχρόνιες πλεύσεις προκάλεσαν  μαζικές ασθένειες ναυτικών από σκορβούτο. Ο Lind επέλεξε και χώρισε 12 ασθενείς σε έξι ομάδες και έδωσε στην καθεμία μια καθορισμένη δίαιτα, που περιλάβανε τροφές που εθεωρούντο εκείνη την εποχή χρήσιμες για το σκορβούτο (μηλίτη, μπύρα, βιτριόλι, θαλασσινό νερό, ζυμαρικά με σκόρδο και μουστάρδα, και εσπεριδοειδή).  Οι ναυτικοί στους οποίους χορηγούνταν εσπεριδοειδή ανέρρωναν μετά από μία εβδομάδα πειραματισμού και κάποιοι από αυτούς ήταν σε θέση να εργαστούν.

Παρεμβατικές είναι οι Κλινικές Μελέτες που διεξάγονται στον άνθρωπο και έχουν ως σκοπό τον ορισμό και την τεκμηρίωση των ενδείξεων, της ασφάλειας και της αποτελεσματικότητας ενός υπό έρευνα φαρμάκου με ταυτόχρονο προσδιορισμό των ανεπιθύμητων δράσεων του αλλά και των κλινικών και φαρμακολογικών χαρακτηριστικών του.

Ως Μη-Παρεμβατικές ορίζονται οι μελέτες εκείνες κατά τις οποίες το φάρμακο συνταγογραφείται βάσει των οδηγιών που περιλαμβάνονται στην άδεια κυκλοφορίας του και βάσει του πρωτοκόλλου της μελέτης οι ασθενείς δεν εντάσσονται σε οποιαδήποτε άλλη επιπρόσθετη διαγνωστική ή θεραπευτική παρέμβαση.

Οι περισσότερες κλινικές μελέτες που αφορούν την δοκιμή ενός νέου σκευάσματος ακολουθούν μια συγκεκριμένη σειρά βημάτων, τα οποία ονομάζονται Φάσεις. Αυτή η διαδικασία επιτρέπει στους ερευνητές να θέτουν και να απαντούν ερωτήματα με τέτοιο τρόπο ώστε να οδηγούν σε αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με το σκεύασμα και την ασφάλεια των ασθενών.

Οι κλινικές Μελέτες συνήθως κατατάσσονται σε τέσσερις Φάσεις:

• Μελέτες Φάσης Ι (παρεμβατικές): διενεργούνται με τη συμμετοχή μικρού αριθμού υγιών εθελοντών. Επειδή ενδεχομένως υπάρχει ο κίνδυνος άγνωστων παρενεργειών, ο αριθμός των εθελοντών είναι μικρός και η διάρκεια της φάσης σύντομη (2-3 εβδομάδες).  Σκοπός της μελέτης είναι η πρώτη και μικρή σε χρονική διάρκεια δοκιμή του φαρμάκου.

• Μελέτες Φάσης ΙΙ (παρεμβατικές): Μπορεί να αφορά σε εκατοντάδες ασθενείς και να κρατήσει μερικούς μήνες ή χρόνια.  Σκοπός της μελέτης είναι να γίνει η αρχική εκτίμηση της δοσολογίας καθώς και του θεραπευτικού αποτελέσματος του φαρμάκου.

• Μελέτες Φάσης ΙΙΙ (παρεμβατικές): διενεργούνται με τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού ασθενών. Σκοπός είναι να εκτιμηθεί και να ορισθεί το θεραπευτικό αποτέλεσμα του υπό έρευνα φαρμάκου καθώς και οι ανεπιθύμητες ενέργειες αυτού. Δοκιμάζεται η αποτελεσματικότητά τους σε σχέση με άλλες αγωγές. Σε αυτήν τη φάση, συμμετέχουν χιλιάδες άνθρωποι και κρατά  2-4 χρόνια, μέχρι να ολοκληρωθεί. Καθώς απασχολεί μεγάλο αριθμό ανθρώπων, η παρατήρηση δευτερευουσών παρενεργειών γίνεται πιο επισταμένα.
Οι φάσεις ΙΙ και ΙΙΙ έχουν ονομαστεί ελεγχόμενες δοκιμές, διότι συγκρίνουν την αποτελεσματικότητα των δοκιμαζόμενων φαρμάκων έναντι κάποιων αγωγών που λειτουργούν ως αναφορά. Ενίοτε, οι αγωγές-αναφορά μπορεί να είναι απλά placebo (ανενεργά χαπάκια) ή εν μέρει placebo, εάν δεν υπάρχουν άλλες εγκεκριμένες αγωγές.

• Μελέτες Φάσης ΙV (παρεμβατικές ή μη παρεμβατικές): διενεργούνται μετά την έγκριση της κυκλοφορίας του φαρμάκου όπου καταγράφονται πρόσθετες πληροφορίες σχετικά με τους κινδύνους χορήγησης τους, τα οφέλη και την καλύτερη δυνατή χρήση τους.

Η επιτυχία των κλινικών μελετών εξαρτάται από την εθελοντική συμμετοχή των ασθενών. Οι ασθενείς που συμμετέχουν σε κλινικές μελέτες έχουν ενεργό ρόλο στην φαρμακευτική τους περίθαλψη, αποκτούν πρόσβαση σε νέες θεραπείες πριν αυτές διατεθούν ευρύτερα, και βοηθούν άλλους συμμετέχοντας στην φαρμακευτική έρευνα. Οι κλινικές μελέτες διεξάγονται σύμφωνα με το Νομοθετικό Πλαίσιο που ισχύει σε κάθε χώρα.

Έχοντας λάβει όλες τις σχετικές εγκρίσεις και με δεδομένο ότι διασφαλίζεται η συμμετοχή των ασθενών με ασφαλιστήριο συμβόλαιο αστικής ευθύνης η διεξαγωγή γίνεται από ανθρώπους που έχουν διαπιστευμένη εξειδίκευση και δρούν πάντα με γνώμονα τους κανόνες Ορθής Κλινικής Πρακτικής Το έργο που διατελείται σε κάθε κλινική είναι ανοιχτό προς επιθεώρηση από Διεθνείς και Εθνικές Αρχές Υγείας ανα πάσα στιγμή, ενώ έλεγχοι για την ορθή διεξαγωγή γίνονται από το χορηγό ή από ανεξάρτητους εξουσιοδοτημένους οργανισμούς σε τακτικά χρονικά διαστήματα.

Σημειώνεται βέβαια ότι τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα των ασθενών δεν αποκαλύπτονται στους ελεγκτές και τυγχάνουν της απόλυτης προστασίας από το προσωπικό που διεξάγει τη δοκιμή/μελέτη.

Όταν ο ερευνητής αναγνωρίσει ότι κάποιος ασθενής του είναι υποψήφιος / πληροί τα κριτήρια εισαγωγής και αποκλεισμού για κάποια κλινική δοκιμή καλείται να τον ενημερώσει προφορικά για το ενδεχόμενο αυτής της θεραπευτικής προσέγγισης και να του δώσει να διαβάσει το έντυπο συγκατάθεσης κατόπιν ενημέρωσης.

Το έντυπο αυτό είναι ένα κείμενο στο οποίο περιλαμβάνονται πληροφορίες για το νόσημα, το σκοπό διεξαγωγής της δοκιμής, τις διαδικασίες που θα ακολουθηθούν, τα οφέλη και τις πιθανές γνωστές ανεπιθύμητες ενέργειες / παρενέργειες. Επίσης, γίνεται σαφές ότι όλη η διαδικασία είναι καθαρά εθελοντική, ο ασθενής έχει το δικαίωμα εφόσον υπογράψει να αποσύρει την συγκατάθεση του ανά πάσα στιγμή χωρίς να πρέπει να δικαιολογήσει την απόφασή του και ότι η απόφαση αυτή δεν θα επηρεάσει την περαιτέρω βέλτιστη φροντίδα της υγείας του.

Η Ελλάδα είναι ουραγός στη φαρμακευτική έρευνα και ετησίως χάνονται περίπου € 200 εκατομμύρια, λόγω γραφειοκρατίας. Ταυτόχρονα, χώρες της διευρυμένης Ε.Ε. των 27, όπως η Τσεχία, η Ρουμανία και η Ουγγαρία σημειώνουν αξιοζήλευτη πρόοδο στον τομέα αυτό.

Η κλινική έρευνα αποτελεί μία επένδυση στην υγεία, το φάρμακο, την καινοτομία και την οικονομία. Μία σημαντική επένδυση, η οποία μπορεί να προσελκύσει κεφάλαια, να εισάγει ερευνητική τεχνογνωσία, να ενισχύσει την επιχειρηματικότητα & την απασχόληση δημιουργώντας καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, απασχολώντας εξειδικευμένο επιστημονικό ανθρώπινο δυναμικό υψηλής εκπαίδευσης, χωρίς καμία επιβάρυνση για την Ελληνική Πολιτεία. Κάθε φορά που εγκρίνεται μια κλινική έρευνα “εισάγονται” στην Ελλάδα περίπου 250.000 € άμεσης επένδυσης και προκαλείται, βάσει των δημοσιευμένων δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών, καθαρή αύξηση στο ΑΕΠ της χώρας μας, περίπου 875.000 €

Όλες οι κλινικές μελέτες που διεξάγονται παγκοσμίως καταχωρίζονται σε μία βάση δεδομένων, στην οποία κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να ανατρέξει για εξεύρεση πληροφοριών: www.clinicaltrials.gov

Οι κλινικές μελέτες που διεξάγονται στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταχωρίζονται στο: www.clinicaltrialsregister.eu/